ΜΕΡΗ ΟΡΘΟΔΟΞΟΥ ΝΑΟΥ 1ο ΜΕΡΟΣ

Αλήθεια πόσοι από εμάς έχουν μπει σε ορθόδοξο ναό και αναρωτήθηκαν για την χωροταξική του οργάνωση, όχι δηλαδή για τον αρχιτεκτονικό του ρυθμό αλλά για το πως είναι οργανωμένος, εάν και σε ποια τμήματα χωρίζεται…. Η απάντηση είναι ότι τίποτα δεν είναι τυχαίο, οι ορθόδοξοι ναοί μέσα από το πέρασμα των αιώνων άρχισαν να οργανώνονται και να χωρίζονται σε κάποια μέρη που είναι κοινά για όλο τον ορθόδοξο κόσμο. Αυτό είναι το θέμα που θα αναλύσουμε στην σημερινή ανάρτηση, το πώς δηλαδή χωρίζονται σε μέρη οι ναοί.

Οι ορθόδοξοι ναοί χωρίζονται σε τρία μέρη:

1. Τον νάρθηκα ή πρόναο
2. Τον κυρίως ναό
3. Το Ιερό Βήμα ή Άγιο Βήμα

Ο χριστιανικός ναός παραμένει, ως προς την εσωτερική του δομή, ουσιαστικά, ο ίδιος από τα αρχαία χρόνια ως σήμερα. Η εσωτερική διάκριση σε τρία μέρη, δηλαδή τον νάρθηκα, τον κυρίως ναό και το ιερό Βήμα είναι βασικό στοιχείο σε όλους τους αρχιτεκτονικούς ρυθμούς ναοδομίας, προφανώς από επίδραση του ιουδαϊκού ναού, ο οποίος χωρίζονταν και αυτός σε τρία μέρη. Αφότου βεβαίως επεκράτησε στην Ορθόδοξη Ανατολή ο τέλειος σταυροειδής ναός, δηλαδή ο βυζαντινός ρυθμός, παγιώθηκαν σχεδόν όλα τα στοιχεία στον χριστιανικό ναό, όπως για παράδειγμα τα μέρη του ναού, η θέση των διαφόρων αντικειμένων, οι εικονογραφικοί κύκλοι και άλλα..

ΝΑΡΘΗΚΑΣ ή ΠΡΟΝΑΟΣ

Ο Νάρθηκας ή Πρόναος βρίσκεται στο δυτικό άκρο της ορθόδοξης εκκλησία. Είναι το μέρος που στην αρχαία Εκκλησία στέκονταν οι κατηχούμενοι και οι μετανοούντες πιστοί. Η πρωτοτυπία του νάρθηκα ξεκίνησε από το χώρο των Ελληνικών Βασιλικών του 5ου κυρίως αιώνα και γενικεύθηκε στον μεσογειακό χώρο τον 6ο αιώνα. Η ονομασία ίσως να προέρχεται από την ομοιότητα του σχήματος προς το φυτό νάρθηκα. Δεν αποκλείεται επίσης να έχει σχέση προς τους νάρθηκες, στενόμακρα δηλαδή κιβωτίδια, που κατασκευάζονταν από τον κορμό του φυτού και χρησίμευαν για τη φύλαξη φαρμάκων ή μύρων. Απὸ το αίθριο προχωρούμε στον νάρθηκα. Πρόκειται για έναν στενόμακρο χώρο κατὰ μήκος της εἰσόδου του ναού. 

Η είσοδος στο νάρθηκα γινόταν παλαιότερα από πλάγιες πόρτες, επειδὴ οι πιστοὶ δεν έπρεπε να βλέπουν απ᾿ ευθείας τα τελούμενα στο Ιερὸ Βήμα που βρισκόταν απέναντι. Σήμερα που δεν υπάρχουν ενήλικοι κατηχούμενοι ο χώρος αυτός χρησιμεύει για να στήνονται τα παγκάρια του ναού, στα οποία πωλούνται λαμπάδες, βιβλία, αφιερώματα κλπ. Εκεί στέκονται οι επίτροποι, ο νεωκόρος και οι άλλοι εργαζόμενοι στο ναό. Ο νάρθηκας επικοινωνεί με τον κυρίως ναό με μια ευρύχωρη θύρα και σε πολλές περιπτώσεις με άλλες δύο μικρότερες πλαϊνές. Η έξοδος προς τον αύλειο χώρο γίνεται με μεγάλη κεντρική θύρα. Στον Νάρθηκα ή Πρόναο παλιότερα στέκονταν οι κατηχούμενοι, όσοι δηλαδή δεν είχαν ακόμα βαπτιστεί, αλλά παρακολουθούσαν μαθήματα κατήχησης. Σήμερα στον νάρθηκα βρίσκονται τα προσκυνητάρια και τα μανουάλια με τα κεριά. Στους μεγάλους ναοὺς ο νάρθηκας είχε συνήθως δύο ορόφους. Στον δεύτερο όροφο βρισκόταν ὁ γυναικωνίτης. Ένα τριπλὸ άνοιγμα, το τρίβηλο, ένωνε το νάρθηκα με τον κυρίως ναό.

ΚΥΡΙΩΣ ΝΑΟΣ

Στον Κυρίως Ναό στέκονται οι πιστοί. Είναι ο χώρος που παραμένουν κατά τη διάρκεια των ιερών ακολουθιών. Είναι ο μεγαλύτερος από τους τρεις χώρους του ναού. Χωρίζεται με κιονοστοιχίες σε κλίτη, τμήματα δηλαδή, τα οποία είναι παράλληλα προς τον κατὰ μήκος άξονα του ναού. Οι κιονοστοιχίες δίνουν μία ρυθμικὴ διάταξη και τονίζουν το βάθος. Συμβολίζουν τους Αποστόλους, τους Προφήτες, τους Αγίους ως στηρίγματα της εκκλησίας. Τα κλίτη είναι πάντοτε σε μονὸ αριθμό, απὸ 1 έως 9. Τὸ μεσαίο κλίτος ἔχει μεγαλύτερο πλάτος καὶ ὕψος καὶ φωτίζεται περισσότερο. Ο κύριος ναὸς είναι σύμβολο του ορατού ουρανού και του Παραδείσου. Από τα ιδιαίτερα μέρη του είναι ἡ οροφὴ που συμβολίζει τον ουρανὸ και το δάπεδο τη γη. Τα κανδήλια και οι πολυέλαιοι ἀλληγοροῦν τούς αστέρες.

Μπροστά από το ιερό Βήμα, χαμηλότερα κατά δύο ή τρία σκαλοπάτια, βρίσκεται ο σολέας. Ο σολέας, είναι το υπερυψωμένο τμήμα μπροστά από το Ιερό Βήμα, στο οποίο ο ιερέας γίνεται θεατός από τους πιστούς. Σε αρκετούς ναούς  χωρίζεται από τον υπόλοιπο ναό με κάγκελα. Είναι ο χώρος εκείνος στον οποίο τελούνται τα μυστήρια και οι διάφορες τελετές. Για λόγους ευταξίας εμποδίζονται οι πιστοί να στέκονται στο χώρο αυτό. Στα βυζαντινά χρόνια ονομάζονταν Βήμα των Αναγνωστών, διότι από εκεί διαβάζονταν τα αναγνώσματα των ιερών ακολουθιών από τον αναγνώστη. Επίσης στο μεγαλύτερο μέρος του Κυρίως Ναού υπάρχουν καθίσματα. Σύμφωνα με την παράδοση της Εκκλησίας στην αριστερή πλευρά κάθονται οι γυναίκες και στην δεξιά πλευρά οι άνδρες. Σε πολλούς ναούς υπάρχει ο γυναικωνίτης, ένας εξώστης πάνω από τον νάρθηκα και τα πλάγια κλίτη, όπου συνήθως στέκονται γυναίκες και παιδιά.

Στο νότιο μέρος του σολέα βρίσκεται ο δεσποτικός θρόνος. Πιο συγκεκριμένα το δεσποτικό βρίσκεται στα δεξιά του Κυρίως Ναού και είναι ο θρόνος του επισκόπου. Στην τιμητική αυτή θέση στέκεται ο επίσκοπος. Πίσω του εικονίζεται ο Δεσπότης Χριστός για να θυμίζει την αδιάκοπη παρουσία Του στην Εκκλησία. Είναι κατασκευασμένος από ξύλο ή μάρμαρο και φέρει θαυμάσια γλυπτική διακόσμηση. Στους πρώτους ναούς ο θρόνος αυτός βρισκόταν μέσα στο Ιερό και ήταν το κάθισμα του αυτοκράτορα ή του τοπικού άρχοντα, που έφερε τον τίτλο «δεσπότης». Δεσπότης βγαίνει από το ρήμα δεσπόζω που σημαίνει είμαι κύριος, έχω την εξουσία. Ο επίσκοπος Μεδιολάνων Αμβρόσιος επέβαλε στον αυτοκράτορα Θεοδόσιο τον 4^ος αιώνα να βγάλει τον θρόνο έξω από το Ιερό. Τοποθετήθηκε στα δεξιά και, απέναντί του, υπήρχε ο θρόνος του πατριάρχη ή του επισκόπου. Για αυτό και οι ψάλτες στον πολυχρονισμό έλεγαν: «Τον Δεσπότην (πολιτικό άρχοντα) και Αρχιερέα (εκκλησιαστικό άρχοντα) ημών, Κύριε φύλαττε» και στο δημοτικό τραγούδι:  ψάλλει δεξιά ο βασιλιάς, ζερβά ο πατριάρχης. Μετά την άλωση της Πόλης στον Πατριάρχη αποδόθηκαν τα αυτοκρατορικά σύμβολα και οι τίτλοι, μεταξύ των οποίων κι αυτός του «Δεσπότη».

Στο αριστερό μέρος του σολέα, δηλαδή απέναντι από το Δεσποτικό ή έξω από αυτόν βρίσκεται ο άμβωνας, που σημαίνει ύψωμα, εκ του αναβαίνω. Ο άμβωνας είναι ένα υπερυψωμένο βήμα, που κοσμείται από το ομοίωμα ενός περιστεριού, που συμβολίζει το Άγιο Πνεύμα. Από εκεί διαβάζεται το ιερό Ευαγγέλιο από τον διάκονο και κηρύσσεται ο θείος λόγος από το ιεροκήρυκα. Ο άμβωνας συμβολίζει τον τάφο του Χριστού και ο διάκονος τον άγγελο της Αναστάσεως. Φέρει παραστάσεις των ιερών Ευαγγελιστών και υπάρχει ανάγλυφο περιστέρι, πάνω στο οποίο τοποθετείται το ιερό Ευαγγέλιο και συμβολίζει το Άγιο Πνεύμα. Εκεί ανεβαίνει κάποιος κληρικός για να διαβάσει το ευαγγέλιο και να κηρύξει τον λόγο του Θεού.

Δεξιά και αριστερά, έξω από τον σολέα, είναι τοποθετημένα τα αναλόγια για τους ιεροψάλτες. Τα αναλόγια, είναι βήματα όπου στέκονται οι χοροί των ιεροψαλτών και ψάλλουν. Πολύ συχνά τα αναλόγια τα συναντάμε και έξω του σολέα μπροστά στη βόρεια και νότια πύλη του ιερού Βήματος. Τα αναλόγια είναι επικλινή έπιπλα στα οποία τοποθετούνται τα ιερά βιβλία που περιέχουν τις διάφορες ακολουθίες. Τα βιβλία που χρησιμοποιούνται είναι η Παρακλητική, τα Μηναία, το Τριώδιο, το Πεντηκοστάριο, το Ωρολόγιο, το Ψαλτήριο, το Τυπικό κ.α.

Στο μπροστινό μέρος του σολέα βρίσκονται τα μεγάλα μανουάλια, τα οποία μαζί με τα κανδύλια του τέμπλου, εκτός από το φως που εκπέμπουν, συμβολίζουν το νοητό φως του Χριστού, το οποίο “φαίνει πάσι”. Το ίδιο και οι πολυέλαιοι οι οποίοι κρέμονται από την οροφή και συμβολίζουν το φως του Χριστού και τον φωτισμό του Αγίου Πνεύματος, που κατέρχεται από τον ουρανό.

Στη νότια πλευρά του ναού βρίσκονται τα καθίσματα των ανδρών πιστών και στη βόρεια πλευρά τα καθίσματα των γυναικών πιστών. Εκτός από τα καθίσματα σε αρκετούς ναούς υπάρχουν και τα στασίδια. Στασίδια είναι τα καθίσματα που βρίσκονται περιμετρικά στους τοίχους του ναού, για να κάθονται οι πιστοί σε κάποια χρονικά σημεία των ιερών ακολουθιών. Τα καθίσματα και κυρίως τα στασίδια, που είναι ενωμένα με τους πλαϊνούς τοίχους συμβολίζουν τον τάφο του κάθε πιστού, μέσα από τον οποίο θα αναστηθεί εν Χριστώ κατά τη Δευτέρα Παρουσία.  Το χώρισμα μεταξύ του Κυρίως Ναού από το Ιερό, όπου βρίσκονται οι εικόνες, είναι το τέμπλο. 

Αυτό είναι μαρμάρινο ή ξυλόγλυπτο. Στο τέμπλο υπάρχουν τρεις θύρες. Η μεσαία λέγεται Ωραία Πύλη και κλείνει με τα βημόθυρα και το καταπέτασμα. Την Ωραία Πύλη την χρησιμοποιούν μόνο οι ιερείς σε ορισμένα σημεία των ιερών ακολουθιών.

Στο δυτικό μέρος του κυρίως ναού βρίσκονται τα προσκυνητάρια, δηλαδή ξυλόγλυπτοι ή μαρμάρινοι θρόνοι στους οποίους είναι τοποθετημένες ιερές εικόνες, κυρίως του τιμωμένου αγίου του ναού, τις οποίες προσκυνούν οι πιστοί μπαίνοντας στο ναό. Στο ίδιο μέρος υπάρχουν τα ειδικά μανουάλια – κηροπήγια στα οποία ανάβουν τα κεριά τους οι πιστοί. Τα κεριά συμβολίζουν την ψυχή μας, η οποία θα πρέπει να είναι καθαρή όπως το φως και να καίει σαν τη φωτιά από λαχτάρα για την ένωσή της με το Χριστό.

Άλλα χαρακτηριστικά αντικείμενα που συναντάμε εντός του κυρίως ναού είναι ο ιερός Επιτάφιος, ο οποίος βρίσκεται κορνιζαρισμένος συνήθως στον βορεινό τοίχο. Πρόκειται για το πολύτιμο χρυσοκέντητο ύφασμα, το οποίο παριστάνει την θεία Αποκαθήλωση και τοποθετείται την Μ. Παρασκευή στο ανθοστόλιστο ιερό κουβούκλιο για προσκύνηση.

ΙΕΡΟ ΒΗΜΑ ή ΑΓΙΟ ΒΗΜΑ

Το ιερό Βήμα καταλαμβάνει το ανατολικό άκρο του ναού. Ονομάζεται έτσι διότι βρίσκεται υψηλότερα από τον υπόλοιπο ναό, που οφείλεται σε επίδραση των ρωμαϊκών βασιλικών, οι οποίες ήταν υπερυψωμένες στο σημείο αυτό, από όπου ομιλούσαν οι ρήτορες των δικαστηρίων. Θεωρείται χώρος ιερός, επειδή εκεί τελούνται τα ιερά μυστήρια, με κορυφαίο το μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας. Επιτρέπεται η είσοδος μόνο των κληρικών και για’ αυτό παλαιότερα ονομάζονταν άδυτον ή και άβατον. Στους βυζαντινούς χρόνους, στον μόνο λαϊκό, στον οποίο επιτρέπονταν ή είσοδος ήταν ο αυτοκράτορας, διότι θεωρούνταν ιερό πρόσωπο. Είναι το ιερότερο μέρος του ναού. 

Βρίσκεται πάντοτε προς τα ανατολικά για να θυμίζει τον νοητό ήλιο της δικαιοσύνης, δηλαδή τον Κύριο Ιησού Χριστό. Στο Ιερό μπαίνουν μόνο οι κληρικοί. Στο Ιερό Βήμα υπάρχει η Αγία Τράπεζα, πάνω στην οποία τελείται η αναίμακτη θυσία. Είναι ένα μαρμάρινο τραπέζι καλυμμένο με πολυτελές κάλυμμα, την ενδυτή. Στη βάση της Αγίας Τράπεζας, όταν εγκαινιάζεται ο ναός, τοποθετούνται λείψανα μαρτύρων. 

Επάνω στην Αγία Τράπεζα υπάρχει το Αρτοφόριο, το Ευαγγέλιο και δύο κηροπήγια. Στο αριστερό μέρος του Ιερού υπάρχει η Πρόθεση που είναι μία κόγχη ή ένα μαρμάρινο ή ξύλινο τραπέζι που χρησιμεύει για την προετοιμασία των Τιμίων Δώρων για τη Θεία Ευχαριστία. Στα δεξιά του Ιερού Βήματος βρίσκεται το σκευοφυλάκιο, χώρος φύλαξης των ιερών σκευών, αμφίων και καλυμμάτων.